Dilin işlevleri, iletişimin kapsamını gösteren detaylardır. Öncelikle hangi dilden bahsedildiğini anlamak gerekir. Vücudumuzun bir bölümünü oluşturan dil, binlerce yıldır değişim geçirerek günümüze ulaşmış bir iletişim aracı olan dille aynı değildir. Edebiyat literatüründe yer alan dil işlevleri, ortak olarak kullandığımız anlaşma aracının niteliklerini açıklar. Dil aracılığıyla anlaşmak, basit bir faaliyete benzese de farklı açılardan sınıflandırılması mümkündür. Her ifademiz kapsamına ve amacına yönelik olarak birbirinden ayrılabilir.
Dilin İşlevleri
Dilin farklı işlevlere sahip olması, her alıcıya farklı hitap etmek gerektiği içindir. İşlevler, özellikle yazılı metinlerde öne çıkar. Çünkü metinler belli bir kitleye uygun olarak yazılmıştır ve o kitlenin anlayabileceği bir yapıdadır. Sözlü iletişimlerde de işlev açısından farklılık gözlemlenebilir. Fakat bir konuşmayı herkes duyabileceği için sözlü ifadeler daha yalın gerçekleştirilir. Metinlerde öne çıkan hitap detayları şöyledir:
Göndergesel İşlev
En çok kullanılan işlevdir. Çeşitli alanlara dair az veya çok bilgi veren metinlerde, dilin göndergesel işlevi görülür. Bir bölgenin halkı, kültürü, gezilecek yerleri hakkında; tarihi bir olay hakkında; kişisel detaylar hakkında anlaşılır bilgi veren metinler göndergeseldir. Fakat ifadelerin teknik kalıplar içermemesi ve herkes tarafından okunup anlaşılabilmesi şarttır.
Heyecana Bağlı İşlev
Kaynak iletinin bir duyguyu ifade etmesi, heyecana bağlı işlev olarak adlandırılır. Ünlem cümlelerinin öne çıktığı, duygusal bir etki oluşturma amacı güdülen metinlerde mevcuttur. Ortaya çıkarılmak istenen duygu sevinç, vatanperverlik, cesaret ve hatta korku olabilir. İstiklal Marşı’mızda dilin bu işlevi, cesaretlendirme amacıyla kullanılmıştır.
Alıcıyı Harekete Geçirme İşlevi
Alıcıyı harekete geçirme işlevi, emir cümlelerini kapsar. Mektup, tebligat, e – posta, mesaj yoluyla iletilmiş emir veya ricalar, bir hareket değişikliği ortaya çıkarmak içindir. Teklif anlamlı rica cümleleri tam olarak harekete geçirme işlevi taşımaz. Bir işin gereğine uygun olarak yapılmasını kesin şekilde isterken bunu nazikçe ifade etmek amacıyla kullanılan rica cümleleri ise bu kapsamdadır.
Dil Ötesi İşlev
Adı sebebiyle yanlış yorumlanıp sözsüz iletişim sanılabilen dil ötesi işlev, gramer ya da edebiyat hakkında bilgi verirken kullanılır. Örneğin “Türkçe’nin Tarihsel Gelişim Süreçleri” adlı bir tezde ana konu dildir ve dilin kullanım işlevi dil ötesi durumundadır. Dil ötesi işlev, yalnızca Türkçeyi değil tüm dilleri kapsar. Fransızca, Hintçe, Çince, Türkçe, Mozambikçe vs. lisanlar hakkında bilgi veren metinlerin işlevi dil ötesidir.
Sanatsal İşlev
Estetik kaygı güdülerek yazılmış dizelerde dilin sanatsal işlevi görülür. Roman, hikaye, deneme, fıkra bu kapsamda değildir. Uzun sanat eserleri birçok dil işlevinin bulunabilecek olduğu metinlerdir. Sanatsal işlev, şiir türüne özgüdür.
Kanalı Kontrol İşlevi
Konuşma sırasında en çok kullanılan işlevlerdendir. İletişim kurulacak tarafın durumunu sorgulayan ifadeler kanalı kontrol işlevi kapsamındadır. Gözlemlenebildiği yerler soru cümleleridir. Fakat her soru cümlesi kontrol işlevi taşımaz. Örneğin “Uyudun mu?” bir kontrol ifadesidir. Fakat “Hangi renk daha güzel?” sorusu alıcıyı kontrol etmediği için aynı işleve sahip değildir.
