Eleştiri, bir eylem, davranış, yapıt ya da duruma yönelik görüşlerin bildirilmesidir. Taşıması gereken nitelikler özelliklerini oluşturur. Amacı çoğunlukla daha iyinin hedeflenmesidir. Olumlu ya da olumsuz olabileceği gibi birçok türleri bulunmaktadır.
Bu kavram siyaset, sanat, edebiyat ve spordan günlük yaşama varana kadar neredeyse her alanda karşımıza çıkabilir. Genel algı olarak bir durumun olumsuz yönlerini ortaya koymak ya da bir kişiyi yermek amacıyla yapılan düşünsel bir eylem olduğu düşünülür. Ancak aslında hem olumlu hem de olumsuz yönleri bir arada bulunduran objektif bir eylemdir. Ayrıca eleştirinin türleri içerisinde onlarca çeşitten bahsetmek de mümkündür.
Eleştirinin Özellikleri
Eleştirinin özellikleri bir eleştirinin taşıması gerektiği niteliklerdir. Bir başka ifadeyle nasıl olması gerektiğine ışık tutar.
- Bu çerçevede bakıldığında eleştirinin en temel özelliği objektif olmasıdır. Bir değerlendirme hazırlanırken görüş bildirilecek olan eser ya da olay eleştirmen tarafından tarafsız bir şekilde değerlendirilmeli, artı ve eksi yönleri eşit derecede ortaya konulmalıdır.
- Ayrıca eleştirmenlerin ilk andan son ana kadar esere bağlı kalması gerekir.
- Eleştirinin bir diğer özelliği de okuyucu için bir yol haritası değeri taşıması gerektiğidir. Eleştirmen bir film, tiyatro, kitap, spor müsabakası ya da herhangi bir olay hakkında yol gösterici olmalıdır. Bunu yaparken eleştirmenin kişisel düşünceleri ön plana katması öznel eleştiri olurken duygu ve düşüncelerinden arındırarak hazırladığı ise nesnel eleştiri olarak isimlendirilir.
- Son olarak bir eleştirmenin kullandığı dil sohbet havasında olmalıdır. Değerlendirmesini okuyucuyla karşılık sohbet eder gibi hazırlamalıdır.
Eleştirinin özellikleri kadar eleştirmenin ne gibi nitelikler taşıması gerektiği de önemlidir.
- Bir eleştirmenin öncelikli olarak kendi alanında geçmişe ve içinde bulunduğu döneme ait sanatsal gelişmelere hâkim olması gerekir.
- Bunun yanı sıra bilgi birikimi ve genel kültür düzeyi açısında yüksek entelektüel bir seviyesi bulunmalıdır.
- Ayrıca sadece kendi ülkesinin literatürüne değil diğer ülkelerin kültür ve sanat dünyasına hâkim oluşu da bir eleştirmen için oldukça önemlidir.
Eleştiri Türleri
Eleştiri türleri birçok alt kategoriye ayrılır. Bu kategoriler konu, sanatçı, eser, okur ve toplum gibi farklı hususlara göre belirlenebilir. Bu nedenle çok sayıda eleştiri türünden bahsetmek mümkündür. Ancak en temel olan eleştiri türleri ve özellikleri şu şekilde sıralanabilir:
Öznel ya da İzlenimci Eleştiri
Öznel eleştiri türünde eleştirmen, tenkit edeceği eseri incelerken kendi düşünce ve hislerini aktarır. Bunu yaparken okuyucunun gözüyle bakarak incelemesini ifade eder. Öznel eleştiride zevk ve estetik ön plandadır. Eleştirmen için herhangi bir iddia ileri sürmesi gerekliliği yoktur ve bir kural çerçevesinde de eleştiriyi kaleme almaz.
Nesnel Eleştiri
Nesnel eleştiri, öznel eleştirinin aksine eleştirmenin tarafsız olması gerektiği eleştiri türüdür. Bu tür eleştiriler bilimsel eleştiri olarak da adlandırılabilir. Nesnel ya da bilimsel eleştiride eleştirmenin bağlı kalması gereken kurallar vardır.
İnceleme sırasında eleştirmenin kişisel düşüncelerini veya hislerini katmadan objektif olarak esere ve sanatçıya yaklaşması gerekir. Ayrıca eleştirmenden olumlu veya olumsuz yönleri vurgulamaktan ziyade sanatsal değeri ve estetik yönleri ortaya koyması beklenir. Ayrıca inceleme esnasında bilimsel ve akademik çalışmalardan yararlanılması gerekir.
Estetik
Estetik eleştiri, güzellik veya çirkinlik gibi estetik hisler temasıyla kaleme alınan bir türdür. Bu tür eleştiri en fazla mimari konularda karşımıza çıkar. Ancak yine de insan yaşamının büyük bir bölümü estetik boyutları içerdiği için bu tür görüş bildirmeleri insanın bir unsur olarak yer aldığı her alanda görülebilir.
Bu türde, eleştirmen bir eseri ya da yapıyı incelerken bu güzeldir ya da bu çirkindir şeklinde keskin cümleler kullanmaz. Böyle bir tavır yerine asıl amaç eleştirilen öğenin tasarımının nasıl olması ya da olmaması gerektiğini estetik bir biçimde ifade etme gayesidir.
Tasarım sürecinin arka planındaki sebepler, sanatçının kullandığı teknikler, eserlere iletilmek istenen duygu ve eserin taşıdığı değer gibi unsurlar ekseninde değerlendirme yapılır.
Tarihi
Tarihi eleştiri eleştirmenin, incelemiş olduğu eseri sanatçının hayatı, yaşadığı toplum ve dönemin konjonktürüne göre değerlendirdiği eleştiri türüdür. Eleştirmenin odağında eserden ziyade sanatçı yer alır. Okurların da aynı perspektiften görebilmesi amaçlanır.
Sosyolojik
Sosyolojik eleştirinin ana argümanı sanat ve edebiyat dünyasının toplumdan bağımsız olmadığıdır. Bu nedenle değerlendirme gerçekleştirilirken sosyolojik yani toplumsal olaylar ve durumlar ekseninde incelemeler yapılır. Ayrıca açıklama, sınıflandırma ve hüküm verme amacı vardır.
Yapısal
Yapısal eleştiri, bütüncül bir yaklaşım ile eseri değerlendirir. Ayrıca her bir eserin kendine özgü bir yapısının olduğu anlayışına sahiptir. Eleştirmenin görevi, eserin yapısını, sanatçının eseri oluştururken ki düşüncelerinin neler olduğunu ve bunu eserine nasıl yansıttığını ortaya çıkarmayı hedefler.
Tüm bu türlerin yanı sıra ahlaki, olumlu, olumsuz, dini , özeleştiri, muhafazakâr ve liberal gibi eleştirinin alt türleri genişletebilir.
