Tarihin en büyük ve en bilinen antik kütüphanelerinden biri olan İskenderiye Kütüphanesini kim kurdu, kim yaktı soruları halen tam olarak çözülememiş bir gizem olarak araştırmalara konu olmaktadır. Bu önemli antik kütüphanenin trajik tarihi yazımızın devamında sizlerle buluşuyor.
İskenderiye Kütüphanesi Kuruluşu
2300 yıl önce Ptolemaios sülalesi tarafından kurulan kütüphane, ait olduğu dönemin en büyük ve geniş kapsamlı eserleri barındıran kütüphanesiydi. Büyük İskender öldükten sonra M.Ö 323 ile 283 yılları arasında Mısır’ı yöneten Ptolemaios I, aslında İskender’in ordusunda görev alan bir generaldi.
Yönetimi devralan Ptolemaios I; kültür ve sanat tanrısı Muses için İskenderiye’de devasa bir tapınak yaptırmıştır. Oğlu ise bu tapınağın hemen yanına konferanslar yapılabilecek salonlar, kütüphane ve eğitim alınabilecek derslikler ilave ettirmiştir. Ptolemaios I, Mısır’ın geleneklerini benimsemiş ve Firavun unvanı ile halkı kendisine bağlamıştır. Sanat, bilim ve edebiyata düşkünlüğü ile bilinen hükümdarın yaptırdığı bu kütüphane çevresinde botanik bahçeleri ve rasathane de kurulmuştur. Adeta bir bilim kampüsü şekline dönüştürülen yapı ve çevresinde kurulan fizik, astronomi, edebiyat, tıp, kimya ve matematik evleri dönemin eğitim bakımından en öne çıkan merkezleri haline gelmiştir.
İskenderiye Kütüphanesi’nin Özellikleri
- Çeşitli kaynaklarda belirtilen bazı bilgilere göre İskenderiye Kütüphanesi, 900.000 civarında el yazmasına sahipti. MÖ 3. Yüzyıldan elde edilen bir kaynağa göre ise kütüphanede bulunan kitap sayısı 200.000’den fazla kitap olarak belirtilmiştir. John Tzetzes orta çağ metnine göre ise kütüphanede bulunan kitap sayısı dış kütüphane alanında yaklaşık 42. 000 kitap, iç kütüphane kısmında karma konulardan oluşan 490.000 kitap olarak gruplandırılmıştır.
- Kaynaklardan edinilen bilgilere göre kütüphane Atina’daki Aristo okulu binası örnek alınarak inşa edilmiştir.
- Antikçağ ’daki en büyük derlemeye sahip olması ile bilinen kütüphane çalışan sayısı ile de dikkat çekmekteydi.
- Eserler papirüslere yazılmış şekilde rulo halinde muhafaza edilirdi.
- Kütüphane kral tarafından destekleniyordu.
- Yayın evi olarak da kullanılıyordu.
- Kütüphane, dönemlerinin en başarılı bilim insanlarına ev sahipliği yapmıştır. Bu bilim insanlarından bazıları; matematik biliminin ustalarından olan Öklides, tıp bilimi duayenlerinden biri olan Herofilos, gökbilimi temsilcilerinden Eratosthenes gibi kişilerdir.
- Kütüphane müdürü yurtiçinden veya yurtdışından bulabileceği her kitabı kütüphaneye getirme yetkisine sahipti.
- Mısır’a gelen her kitap kütüphaneye getirilmek zorundaydı.
- İskenderiye limanına gelen her gemi aranıyor ve parşömen tomarları toplanarak bu parşömenlerdeki tüm yazılar tekrar kaleme alınıp kütüphane eserleri arasına katılıyordu.
- Konulan sıkı kütüphane kuralları sebebiyle çeşitli bilimlere ait kitapların dağılma ve kaybolma durumu ortadan kaldırılmıştı.
İskenderiye Kütüphanesini Kim Yaktı?
İskenderiye Kütüphanesinin kuruluşu kadar, yakılışı ile ilgili de birçok rivayet bulunmaktadır. Bu görüşlerden bazıları aşağıdaki şekildedir.
Görüş
Kaynaklardan elde edilen yaygın görüş, kütüphanenin fanatik inanışlar sebebiyle Hristiyanlar tarafından yakıldığı yönündedir. Hristiyanların kütüphaneyi yaktıkları yönündeki görüşe göre; Bizans tarafından görevlendirilmiş Mısır Valisi, Mısır din mensuplarına ait bir alanı kilise inşaatı için Hristiyanlara vermiştir. İnşaatın temel kazıları esnasında eski dini temsil eden yazıların bulunduğu bir taş bulunmuş ve bu durum Hristiyanlar arasında alaycı tutumlara neden olmuştur. Bu tutumlar şehirdeki büyük Pagan gruplarını kızdırmış ve dini bir ayaklanmaya neden olmuştur.
Kitleler halinde ölümlere neden olan bu ayaklanma İskenderiye Kütüphanesi’nin bulunduğu bölgede yıkımlar oluşturmuştur. İmparator ve valinin bir konuşmaları sırasında valinin Pagan dininin İskenderiye’de halen büyük kitlelere tarafından takip edilmesinin nedeninin İskenderiye Kütüphanesi’nde bulunan eski putperest kitapları olduğu söylenmiş ve bu nedenle de kütüphanedeki tüm kitaplar yaktırılmıştır.
Görüş
İskenderiye Kütüphanesini kim yaktı sorusuna cevap olarak gösterilen ikinci görüş ise bu şehir Müslümanlar tarafından alındıktan sonra ikinci halife Hz. Ömer tarafından verilen emir ile Mısır Fatihi Amr İbnül -As tarafından yakıldığı yönündedir. Bu görüşe göre İskenderiye Kütüphanesi’nde bulunan kitaplar 6 ay boyunca şehirde olan 4.000’e yakın hamamda yakılmıştır. Batılı din adamları bu görüşü reddetmektedirler. Bu görüşü temellendirebilecek bir kaynak da bulunmamaktadır.
Görüş
Bu görüşe göre kütüphane Sezar’ın şehri kuşatması sırasında yakılıp yok edilmiştir. Tarihi kaynaklara göre kütüphane 4. Yüzyıla kadar varlığını sürdürmüştür. Bir diğer sava göre ise Sezar kuşatması sırasında kütüphanenin tamamı değil sadece birkaç bölümü yok edilmiştir.
Görüş
Hristiyan tarihçilerin bir kısmının savunduğu bu görüş, kütüphanenin yakılmasından Selahaddin Eyyubi’nin sorumlu olduğu yönündedir. Eyyubi, batılı tarihçilere göre hiçbir kitapta Kur’an-ı Kerim’de bulunan bilgilerin bulunamayacağını savunmuş ve kütüphanede bulunan tefsirlerin daha geniş kapsamlı olduğunu gördüğünde kütüphanenin yakılmasına karar vermiş ve kütüphaneyi yaktırmıştır.
İskenderiye Kütüphanesini kim kurdu, kim yaktı sorularının cevapları hakkında araştırmalar süredursun yadsınamayacak bir gerçek vardır ki, o da binlerce eserin orijinali ve daha kim bilir daha nice bilgi barındıran eserin İskenderiye Kütüphanesi ve içindeki kitapların yakılması ile sanat, bilim, edebiyat ve birçok alandaki bilgilerin yok olmasına ve gelecek kuşaklara yazılı olarak aktarılamamasına neden olduğudur.
Bu içeriğimiz ardından “Platon’un sanat anlayışı” makalemizi de okumak isteyebileceğinizi düşünüyoruz.
